Og’ir jarohatlar, jarohatlar bilan tanaga zararli ta’sir ko’rsatadigan ko’plab omillar mavjud: og’riq, qon yo’qotish, zararlangan to’qimalarda zararli mahsulotlarning shakllanishi. Zararli omillarning uzoq muddatli, uzluksiz ta’siri oxir — oqibat tananing himoya potentsialini susaytiradi va qon aylanishi, nafas olish va metabolizmning buzilishi bitta nom bilan birlashtirilgan — shok-befarqlik (ingliz tilida shok — zarba, tebranish).
Shunday qilib, zarba tananing jarohatga jiddiy reaktsiyasi bo’lib, jabrlanuvchining hayoti uchun katta xavf tug’diradi. Ba’zida zarba darhol paydo bo’ladi, ba’zida jarohatdan 2-4 soat o’tgach, shikastlanish ta’siriga qarshi kurashish natijasida tananing himoyasi tugaydi.
Birinchi yordam. Har qanday jiddiy jarohat uchun ko’rsatiladigan tez yordam va samarali birinchi yordam shok paydo bo’lishining oldini oladi. Ammo, agar jarohat olgan odam allaqachon shokni rivojlantirgan bo’lsa, unda unga birinchi navbatda jarohat turiga mos keladigan yordam ko’rsatilishi kerak, ya’ni: qon ketishini to’xtatish, sinishni immobilizatsiya qilish va HK.
Agar yaralangan odam chanqagan bo’lsa va qorin bo’shlig’i organlarining pov-regulyatsiyasi haqida shubha bo’lmasa, unda unga mineral suv ichish beriladi. Jabrlanuvchini shok holatida tibbiy muassasaga tashish juda ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak.
Shokning paydo bo’lishiga to’sqinlik qiladigan barcha choralar beshta printsipga birlashtirilgan, ya’ni: sukunat, issiqlik (lekin haddan tashqari qizib ketmaslik), og’riqni, suyuqlikni kamaytirish (faqat qon yo’qotish va kuyish bilan, lekin hech qanday holatda ovqat hazm qilish traktining shikastlanishi bilan emas) va transport.
Ushbu tamoyillarni eslab qolish kerak!
Shikastlanishlar nafaqat shokni keltirib chiqaradigan og’ir travmatik omillar, balki kuchli ruhiy impulslar, g’azablanish va hayrat hissi bilan ham bog’liq bo’lishi mumkin. Inson hayoti turli xil aqliy, hissiy qo’zg’alishlarning o’zgarishi bilan tavsiflanadi, ko’pincha qarama-qarshi. Har bir inson bu impulslarga boshqacha munosabatda bo’ladi. Ruhiy qo’zg’alish, tirnash xususiyati va hatto kichik jarohatlar bilan sezuvchanligi yuqori bo’lgan odamlarda qisqa muddatli ongsiz holat mavjud hushidan ketish.
Hushidan ketishning mohiyati qo’zg’alish, og’riq yoki shunchaki toza havo etishmasligidan kelib chiqadigan miyaning qon bilan to’ldirilishining to’satdan etishmasligidadir. Hushidan ketish, masalan, yopiq yig’ilishlarda turgan odamlarda ham paydo bo’lishi mumkin. Bunday holda, hushidan ketish tananing haddan tashqari qizishi bilan bog’liq.
Miyaning qon bilan etarli darajada ta’minlanmaganligi qorin bo’shlig’i tomirlarining kengayishi natijasida yuzaga keladi va shuning uchun qonning asosiy qismi miya bo’limidan ularga kiradi.
Dastlabki bosqichda hushidan ketish esnash, yuzning oqarishi, peshonada chiqadigan sovuq ter, tezlashtirilgan nafas olish bilan namoyon bo’ladi. Keyin odam hushidan ketib, to’satdan erga yiqilib tushadi. Ba’zida ongni yo’qotish oldingi belgilarsiz sodir bo’ladi.
Odatda hushidan ketgan odam tezda o’ziga keladi. Bunga tirnash xususiyati bilan yordam berish mumkin, ya’ni: jabrlanuvchi yonoqlarini silab, sovuq suv bilan sug’oriladi yoki burun shilliq qavatini bezovta qiladi, bu esa o’tkir hidli moddani hidlashga imkon beradi. Agar jabrlanuvchi xirillash bilan nafas olishni boshlasa yoki umuman nafas olishni to’xtatsa, unda tilning cho’kishi sodir bo’lganligini tekshirish kerak. Yurak yoki miyaning og’ir og’riqli holatining alomati bo’lishi mumkin bo’lgan nafas olish va pulsni to’xtatganda, tiklanish choralari ko’riladi.
