Оғир жароҳатлар, жароҳатлар билан танага зарарли таъсир кўрсатадиган кўплаб омиллар мавжуд: оғриқ, қон ёъқотиш, зарарланган тўқималарда зарарли маҳсулотларнинг шаклланиши. Зарарли омилларнинг узоқ муддатли, узлуксиз таъсири охир — оқибат тананинг ҳимоя потентсиалини сусайтиради ва қон айланиши, нафас олиш ва метаболизмнинг бузилиши битта ном билан бирлаштирилган — шок-бефарқлик (инглиз тилида шок — зарба, тебраниш).
Шундай қилиб, зарба тананинг жароҳатга жиддий реактсияси бўлиб, жабрланувчининг ҳаёти учун катта хавф туғдиради. Баъзида зарба дарҳол пайдо бўлади, баъзида жароҳатдан 2-4 соат ўтгач, шикастланиш таъсирига қарши курашиш натижасида тананинг ҳимояси тугайди.
Биринчи ёрдам. Ҳар қандай жиддий жароҳат учун кўрсатиладиган тез ёрдам ва самарали биринчи ёрдам шок пайдо бўлишининг олдини олади. Аммо, агар жароҳат олган одам аллақачон шокни ривожлантирган бўлса, унда унга биринчи навбатда жароҳат турига мос келадиган ёрдам кўрсатилиши керак, яъни: қон кетишини тўхтатиш, синишни иммобилизатсия қилиш ва ҲК.
Агар яраланган одам чанқаган бўлса ва қорин бўшлиғи органларининг пов-регулятсияси ҳақида шубҳа бўлмаса, унда унга минерал сув ичиш берилади. Жабрланувчини шок ҳолатида тиббий муассасага ташиш жуда эҳтиёткорлик билан амалга оширилиши керак.
Шокнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қиладиган барча чоралар бешта принтсипга бирлаштирилган, яъни: сукунат, иссиқлик (лекин ҳаддан ташқари қизиб кетмаслик), оғриқни, суюқликни камайтириш (фақат қон ёъқотиш ва куйиш билан, лекин ҳеч қандай ҳолатда овқат ҳазм қилиш трактининг шикастланиши билан эмас) ва транспорт.
Ушбу тамойилларни эслаб қолиш керак!
Шикастланишлар нафақат шокни келтириб чиқарадиган оғир травматик омиллар, балки кучли руҳий импулслар, ғазабланиш ва ҳайрат ҳисси билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Инсон ҳаёти турли хил ақлий, ҳиссий қўзғалишларнинг ўзгариши билан тавсифланади, кўпинча қарама-қарши. Ҳар бир инсон бу импулсларга бошқача муносабатда бўлади. Руҳий қўзғалиш, тирнаш хусусияти ва ҳатто кичик жароҳатлар билан сезувчанлиги юқори бўлган одамларда қисқа муддатли онгсиз ҳолат мавжуд ҳушидан кетиш.
Ҳушидан кетишнинг моҳияти қўзғалиш, оғриқ ёки шунчаки тоза ҳаво этишмаслигидан келиб чиқадиган миянинг қон билан тўлдирилишининг тўсатдан этишмаслигидадир. Ҳушидан кетиш, масалан, ёпиқ йиғилишларда турган одамларда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, ҳушидан кетиш тананинг ҳаддан ташқари қизиши билан боғлиқ.
Миянинг қон билан этарли даражада таъминланмаганлиги қорин бўшлиғи томирларининг кенгайиши натижасида юзага келади ва шунинг учун қоннинг асосий қисми мия бўлимидан уларга киради.
Дастлабки босқичда ҳушидан кетиш эснаш, юзнинг оқариши, пешонада чиқадиган совуқ тер, тезлаштирилган нафас олиш билан намоён бўлади. Кейин одам ҳушидан кетиб, тўсатдан эрга йиқилиб тушади. Баъзида онгни ёъқотиш олдинги белгиларсиз содир бўлади.
Одатда ҳушидан кетган одам тезда ўзига келади. Бунга тирнаш хусусияти билан ёрдам бериш мумкин, яъни: жабрланувчи ёноқларини силаб, совуқ сув билан суғорилади ёки бурун шиллиқ қаватини безовта қилади, бу эса ўткир ҳидли моддани ҳидлашга имкон беради. Агар жабрланувчи хириллаш билан нафас олишни бошласа ёки умуман нафас олишни тўхтатса, унда тилнинг чўкиши содир бўлганлигини текшириш керак. Юрак ёки миянинг оғир оғриқли ҳолатининг аломати бўлиши мумкин бўлган нафас олиш ва пулсни тўхтатганда, тикланиш чоралари кўрилади.
